سامان ابی زاده
دانشجوی دکتری شهرسازی اسلامی و مشاور شهرسازی فرماندار اردبیل
مقدمه: در تاریخ معاصر اردبیل به ندرت اتفاق افتاده است که متخصصانی از حوزه های مختلف طرح های ذهنی خود را برای اعتلای اردبیل به صورت مطالعه شده روی کاغذ بیاورند و آن را به مسئولان و افکار عمومی اعلام کنند. یقینا طرح هایی که به ذهن پویای اردبیلی ها رسیده کم نبوده است اما چون تا آخرین مرحله مطالعه نشده و روی کاغذ مانده اند، کمتر باعث پیشرفت شهر و منطقه شده اند.
مهندس سامان ابی زاده اما راه بهتری پیمود. او که اکنون دانشجوی دکتری شهرسازی اسلامی در دانشگاه سراسری تبریز و مشاور شهرسازی فرماندار اردبیل است، موضوع پایان نامه خود را به مطالعه طرح ساماندهی محله شهیدگاه اردبیل اختصاص داد تا به سهم خود گامی ماندگار برای بهسازی و تحول چهره زادگاهش اردبیل برداشته باشد. دکتر ابی زاده در ادامه این ایده را کامل کرده و طرح احداث میدان زیبای شهیدگاه را ارایه کرده است که در اینجا خلاصه ای از آن منتشر می شود.
لازم به توضیح است که این طرح در هفته پژوهش سال 92 به عنوان طرح برگزیده دانشگاههای سراسر کشور انتخاب شد. علاوه بر این، طرح دکتر ابی زاده به تایید اساتید طراز اول شهرسازی و طراحی شهری ایران رسیده است. این طرح دارای گواهی تایید از سوی پرفسور پورجعفر استاد پایه 33 دانشگاه تربیت مدرس و دکتر مصطفی بهزاد فر، استاد دانشگاه علم و صنعت رسیده است. همچنین دکتر مجید زارعی دانشیار دانشگاه بین المللی امام خمینی (ره) ، دکتر مهرناز مولوی، دکتر نادر زالی و دکتر حسن احمدی استادیاران دانشگاه گیلان این طرح را تایید کرده اند. امید است این طرح در آینده نه چندان دور به همت مسئولان، اجرابه اجرا دربیاید تا شاهد تحول چهره هسته تاریخی شهر اردبیل باشیم.
شهر اردبیل یکی از شهرهای تاریخی ایران زمین است که ساختار فضايي شهر در مسير تكويني– تحولي خود بر پايه نظام محله اي استوار بوده و شامل محلات شش گانه می باشد و با ورود رويكرد جديد به عرصه شهرسازي و زندگي شهری، آن نظام پيشين محلات شش گانه گسيخته وتوسعه يافته به محلات سيزده گانه و توسعه شهر چه از درون وچه از بيرون فارغ از آن نظام شكل گرفته است و مشكلاتي را در ابعاد زير ساختي، خدماتي، اجتماعي و كالبدي- عملكردي به وجود آورده است.
بازگردانی هویت به نگین شهر اردبیل، یادگار نیاکان
در طرح جامع شهر اردبيل از بافت قديم اردبيل به عنوان هويت شهر اردبيل نام برده شده است و تامين سر زندگي با هدف تداوم بخشيدن به هويت كالبدي، فضايي مركزتاريخي مورد تاكيد قرار گرفته است. بخشي از پيكره تاريخي شهر اردبيل محله عالي قاپو است که يكي از محلات مركزي و شش گانه معروف به محله دروازه اردبيل می باشد. این محله در کتب و مدارک تاریخی موجود به نام های اعلا قاپو یا شیخ (شیخ قاباغی) نیز نام برده شده است.
این محله با مساحت 82 هزار متر مربع اصلي ترين فضاي تاريخي استان اردبيل است و بقعه شيخ صفي الدين اردبيلي را در خود جاي داده است. اين محدوده در نيمه شمالي شهر اردبيل و درست در مرکز محدوده 96 هکتاری بافت کهن اردبيل قرار گرفته است . محورهاي اصلي اطراف محدوده خيابان امام خميني بخشي از اولين خيابان شهر اردبيل است که در سال 1307 شمسی براي اتصال دروازه ورودي شهر از طرف تبريز به طرف آستارا احداث شده است.
خيابان کاشاني هم بخشي از دومين خيابان ساخته شده در شهر اردبيل در سال 1346 است. جدا از اين که هر دو محور جزو معابر مهم و اساسي و درجه يک شهر اردبيل مي باشد، ولي همانطور که قبلاً نيز اشاره شد خيابان سي متري طالقاني از محورهاي پرتردد و ترافيک دار شهر اردبيل بشمار می آید.
از عناصر ساختاری شهر در این محدوده ، می توان به میدان عالی قاپو- امامزاده صالح - بازار زرگران- میدان امام حسین- بازار- مسجد میرزا علی اکبر- مسجد گازران- سردری از شیخ صفی الدین- مجموعه بفعه شیخ صفی الدین- مسجد سلیمان شاه- مسجد حاجی فخر- خانه تاریخی ابراهیمی و میدان سرچشمه اشاره کرد.
همان طور که گفته شد اردبیل شهر تاریخ و فرهنگ است و مجموعه نفیس و ارزشمند بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی در بافت تاریخی شهر قلب تپنده آن است. فضای مورد مداخله، بخشی از این بافت است که خود بقعه و محله شهیدگاه را در بر می گیرد در این طراحی نخستین تمهید برای استفاده از فضای شهری میدان است. میدان ساعت در ضلع شرقی بقعه یکی از نمادهای اردبیل بود که وجود اهمبت گذشته آن به عنوان نماد شهری متاسفانه اکنون از بین رفته و موجود نیست که در طراحی جدید برای میدان بزرگ شهیدگاه در قالب معماری اسلامی احیا شده است.
در امتداد این میدان بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی قرار دارد و در مقابل میدان المانی به عنوان یادمان شهدا طراحی شده است که هر دو نماد به بازار زرگران و راسته بازار مشرف هستند. از هسته های مرکزی شهر اردبیل برای جلوگیری از تجمع و سردرگمی افراد حاضر در میدان، زیر گذری به جانب بازار زرگران و راسته بازار در نظر گرفته شده است که امتداد راسته بازار خود به یکی دیگر از نمادهای اصیل شهر یعنی مسجد جمعه منتهی می شود. به محض ورود به بخش اصلی فضای طراحی حوضه تجاری مجموعه نمایان می شود و در مقابل بقعه شیخ صفی بازدید کننده را با دعوت کنندگی به سوی خود فرا می خواند.
طرح کف سازی هم در این طرح بر گرفته از هنر و اندیشه ایرانی اسلامی است که بر وحدت وجود مبتنی است؛ و از فرش تا عرش قندیل خانه بقعه الگو گرفته و به نقش در آمده است. این هنر نماد هویت ایرانی و نشان اصالت مردمان این مرز و بوم است. در جبهه جنوبی مجموعه صحنی طراحی شده است که مشرف است به یکی از مساجد زیبای شهر یعنی مسجد حاج فخرو خانه تاریخی ابراهیمی از آثار تاریخی دوران زندیه.
بازدید کننده از این فضا به سمت مسجد سلیمان شاه هدایت می شود که معروف است به سقاخانه حضرت ابوافضل العباس(ع). این مسجد نیز از مساجد قدیمی و اصلی شهر است؛ که خاصه در آیین عزاداری محرم در اردبیل مکانی ویژه است و از درگاه شاه اسماعیل صفی اقتباس شده است. در گذر از این صحن گذرگاهی را قرار داده ایم که کوچه های آشتی کنان قدیم را تداعی می کند و یادمانی از فرهنگ و سنت ایرانی است.
تعمداً در این طراحی هر دو جهت مدخل و مخرج این کوچه آشتی کننان را به اعتبار اتصال به مساجد جهت القاء حالتی از تقرب و تقدس به اهل گذر در حین آشتی در منتها الیه رئوس این کوچه اتصال و ارتباط داده ایم.
بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی در ضلع شرقی میدان عالی قاپو نگین یادمان های تاریخی و فرهنگی اردبیل و یکی از ده اثر باستانی کشور است. گنبد لاجوردی الله الله، چینی خانه، قندیل خانه، مسجد جنت سرا از ملحقات این مجموعه است؛ و در مجموع منظومه ای از هنر و ایمان معماران، هنرمندان و پیشه وران عصر صفوی را به نمایش در آورده است که در تدوین ضوابط کیفی، جهت حفظ ارزش بصری خط آسمان بناها در این طراحی میدان در نظر گرفته شده است درگاه سوم ورودی یا سومین دسترسی از سمت ورودی امامزاده صالح است.
این بنا هم از عناصر معماری مهم در محدوده مورد نظر با ویژگی زیارتگاهی برای مشتاقان است. در قسمتی از این ساماندهی احیای آرامگاه شهدای چالدران و شیروان که نخستین بار در ایران با عنوان شهیدگاه نامیده شده است و حیاط مدرسه ای که بعدها در همین محوطه احداث شده است؛ فرصت مناسبی به دست خواهد داد تا موزه ای از سنگ قبرهای بازمانده در این مکان بر پا شود و در مقام یکی از زیباترین موزه های کشور با بازخوانی آیات و ادعیه و اشعار سنگ مزارها در معرض دید علاقه مندان قرار گیرد.