استان اردبیل به عنوان یکی از استان‌های کشاورزی شناخته می‌شود. ۷۸۰ هزار هکتار از اراضی که شامل بخش عمده‌ای از مساحت این استان است، زمین‌های کشاورزی است که در دهه‌های اخیر با افزایش قابل توجه همراه بوده و همچنان افزایش آن جزو افتخارات مدیران این استان است.
اما باید پرسید بعد از اینکه در سال ۹۷ وزارت جهاد کشاورزی به‌عنوان مرجعیت کنوانسیون تنوع زیستی انتخاب شد، در این استان برای حفظ و احیای تنوع زیستی چه اقدامی صورت گرفته است؟ آیا جهاد کشاورزی در توسعه اراضی آبی خود کمترین توجهی به حفظ تنوع زیستی استان دارد؟
آنچه به اذعان مطالعات علمی و بررسی میدانی فعالان محیط زیست و اساتید دانشگاه رسیده است، تنوع زیستی در اردبیل با چالش‌های گسترده مواجه شده که یکی از مهمترین آنها تبدیل اراضی به زمین‌های کشاورزی به ویژه در زیستگاه‌ها است.
حذف گونه و احیای نمایشی آن
تنوع زیستی به مفهوم خاص آن یعنی تعداد گونه‌هایی از گیاهان و جانوران که در یک اکوسیستم مشخص زندگی می‌کنند و با همدیگر رابطه شکار و شکارچی دارند؛ یعنی یک گونه غذای گونه دیگر را تامین کرده و به همین ترتیب یک هرم غذایی را تشکیل می‌دهند.
به تعبیر کارشناس محیط زیست اگر اکوسیستم را یک بنای ساختمانی در نظر بگیریم و گونه‌های مختلف را مصالح آن ساختمان، به راحتی می‌توان به نقش سازنده هر کدام از گونه‌ها از آغازیان تا پستانداران بزرگ جثه و نباتات پی برد به همین ترتیب مداخله عمدی یا غیرعمدی انسان برای حذف یک گونه از طبیعت می‌تواند زندگی در آن اکوسیستم را در نهایت برای خود وی سخت‌تر کند.
مسعود لاهوت با بیان اینکه مرز بین اکوسیستم‌ها به عنوان اکوتون شناخته می‌شوند وهمیشه بالاترین میزان تنوع زیستی را دارند، تصریح کرد: استان اردبیل با توجه به وجود دشت کم ارتفاع و حاصلخیز مغان و کوه سبلان در شمال استان، دشت اردبیل، مجاورت با جنگل‌های هیرکانی در نوار شرقی و کوه‌های خلخال در جنوب استان از تنوع زیستی بالا برخوردار است.
وی معتقد است با وجود این تنوع، در طول یک قرن اخیر تنوع زیستی استان دستخوش تغیراتی شده است که شاهد حذف گونه‌های متعددی از زیستگاه‌های حیات‌وحش در استان شده‌ایم از جمله این گونه‌های حذف شده آهوی دشت مغان و مرال در جنگل‌های فندقلو و باغرو بوده است که متاسفانه طرح‌های احیای این دو گونه در طی سال‌های گذشته به مانند تمامی طرح‌های احیاء گونه‌های مختلف در کشور حالت نمایشی دارد.
کارشناس محیط زیست تصریح کرد: دلیل نمایشی بودن آن این است که گونه بعد از احیا باید در زیستگاهی که به لحاظ بوم شناختی مطلوب آن گونه است زندگی کند در حالیکه تمامی زیستگاه‌های این دو گونه به شدت تخریب شده و طرح احیای این زیستگاه‌ها بیشتر از طرح احیای خود گونه به طول خواهد انجامید.
کشاورزی و تخریب زیستگاه‌های شمال استان اردبیل
لاهوت تاکید کرد: زیستگاه‌های شمال استان به علت توسعه کشاورزی از حدود ۶۰ سال پیش تاکنون تخریب شده و تقریبا به صورت کامل از بین رفته است و تنها معدود لکه‌هایی از تالاب‌ها پذیرای پرندگان مهاجر برای مدت اندکی در طول سال هستند.
وی با بیان اینکه نیمی از زیستگاه سبلان به علت دست‌نیافتنی بودن آن حفظ شده و هنوز شاهد حضور گونه‌های ارزشمند گیاهی و جانوری از جمله خرس قهوه‌ای و گرگ هستیم، اظهار کرد: در بین زیستگاه‌های جنوب استان نیز منطقه آق داغ به علت حفاظت درست و اصولی و صعب‌العبور بودن همچنان به عنوان یک خرد زیستگاه در استان اردبیل به صورت تقریبا صددرصدی حفظ شده اما سایر زیستگاه‌ها در این وضعیت نیستند و گونه‌هایی که گستره جغرافیای آنها بیشتر از اندازه یک خرد زیستگاه‌ها است در معرض خطر هستند که از جمله آنها پلنگ ایرانی و سیاه‌گوش است.
در عین حال حسین شیخ جباری در پژوهشی در خصوص وضعیت تنوع زیستی اردبیل با اذعان به تنوع زیستگاهی این استان تصریح کرد: در اغلب زیستگاه‌ها چهار عامل عمده زیستی (آب، غذا، امنیت و پناهگاه) در اثر فعالیت‌های انسانی و شکار بی‌رویه در معرض تخریب قرار دارد.
وی تاکید کرد: به همین جهت گونه‌های شاخص با کاهش شدید جمعیتی و بحران‌های زیستی مواجه بوده و از مجموع ۲۸۷ گونه مهره دار شناسایی شده، از نظر مقررات ملی هشت گونه در خطر انقراض و ۶۲ گونه حمایت شده است.
این پژوهشگر معتقد است حفاظت زیستگاه با ایجاد منطقه حفاظت شده در منطقه آق داغ و حفاظت گونه با ایجاد منطقه شکار ممنوع در کوهستان سبلان و کناره های ارس راهکارهای اساسی مدیریتی برای حمایت و حفاظت از اجتماعات جانوری در استان اردبیل است.
سبقت اراضی کشاورزی از مناطق تحت حفاظت
اما هرچند کارشناسان به ضرورت مراقبت ویژه از تنوع زیستی این استان تاکید دارند، به نظر می‌رسد، افزایش کمی سطح اراضی کشاورزی از سطح مناطق تحت حفاظت پیشی گرفته است.
مدیرکل حفاظت از محیط زیست استان اردبیل در آخرین اظهارات خود، در خصوص آخرین وضعیت مناطق حفاظت شده استان اردبیل گفته است: در حال حاضر ۷٫۸ درصد از مساحت استان شامل ۱۴۰ هزار هکتار مناطق حفاظت شده را شامل می‌شود.
سعید شهند با بیان اینکه بر اساس استانداردها باید حداقل ۱۱ درصد از مساحت استان جزو مناطق محفاظت شده باشد، گفت: در نظر داریم طی برنامه ۵ ساله به این استاندارد دست یابیم.
مدیرکل حفاظت از محیط زیست استان با تاکید به اینکه ۵ منطقه تحت حفاظت در سطح استان داریم، اظهار کرد: این مناطق شامل ۲ اثر طبیعی ملی سبلان در ۶۳۰۰ هکتار و غار یخگان در ۱۱۰۰ هکتار است، افزود: همچنین منطقه حفاظت شده مغان در ۳۵ هزار هکتار( سایت آهوی مغان)، آق داغ خلخال در ۹۴ هزار هکتار (زیستگاه اصلی کل و بز) و تالاب دریاچه نئور در ۴۲۰۰ هکتار سه منطقه دیگر است.
شهند در عین حال با بیان اینکه ۱۷٫۸ درصد از مساحت استان شکار ممنوع است، افزود: ۷ منطقه شکار ممنوع داریم که مهمترین آن دربند مشکول در ۲۹ هزار هکتار در شعاع ۷ کیلومتری نوار مرزی است.
مدیرکل حفاظت از محیط زیست استان افزود: از نظر تنوع زیستی این استان قابلیت بالایی دارد و به دلیل شرایط اقلیمی، توپوگرافی و آب و هوایی و پوشش گیاهی لازم است مورد توجه قرار گیرد.
وی اظهار کرد: این استان سالانه میزبان گونه‌های متنوع پرندگان است و از سویی برخی گونه‌های در معرض خطر آن نیازمند حفاظت ویژه است.
شهند افزود: همچنین ۱۲۰۰ گونه گیاهی در استان شناسایی شده که از این تعداد ۴۰۰ گونه گیاهان دارویی است و توسعه مناطق حفاظت شده می‌تواند در نگه داری و حفاظت از گونه‌های گیاهی نیز موثر باشد.
مردم در صیانت تنوع زیستی مطالبه‌گر نیستند
موضوع صیانت تنوع زیستی تقریبا در هیچ یک از پروژه‌های عمرانی و به اصطلاح توسعه محور استان لحاظ نمی‌شود و این در حالی است که دکترای بوم شناسی از دانشگاه ولز معتقد است وقتی می‌گوییم تنوع زیستی، از سه سطح ژن، گونه و اکوسیستم صحبت می‌کنیم. تنوع زیستی، موجودات مختلف را از میکروب‌ها گرفته تا خزندگان و پرندگان و پستانداران بررسی می‌کند و نهایت به اکوسیستم می‌رسد.
سوءمدیریت در صیانت از محیط زیست
اسماعیل کهرم که از منتقدان واگذاری مرجیعت کنوانسیون تنوع زیستی به جهاد کشاورزی بود، معتقد است در بحث تنوع زیستی با سوءمدیریت مواجه هستیم.
وی با اشاره به نقش رسانه‌ها و تشکل‌های مردمی در امر صیانت از محیط زیست بارها تصریح کرده است که امروز بیش از هر زمان دیگر نیازمند توسعه پایدار هستیم.
همچنین کارشناس محیط زیست معتقد است اولین پیام وجود تنوع زیستی بر روی کره زمین به انسانها این است که زمین تنها برای گونه انسان نیست و ما باید استفاده عاقلانه‌ای از طبیعت داشته باشیم تا زنجیره حیات برای نسل‌های آینده نیز بادوام باقی بماند.
به گفته لاهوت حذف گونه‌های مختلف از زیستگاه‌ها می‌تواند باعث تخریب جنگل‌ها، مراتع و انفجار گونه‌های دیگری از جمله جوندگان و حشرات شود که در پله‌های پایین تر هرم غذایی قرار دارند و این در نهایت می‌تواند منجر به نابودی حیات شود.
دلنگرانی فعالان محیط زیست به قوت خود باقی است و مردم هنوز مطالبه گر صیانت از تنوع زیستی نیستند. یکی از گیاه شناسان استان معتقد است بی توجهی به صیانت موجب شده برخی از گونه های اندمیک و بومی این منطقه برای همیشه نابود شود.
وی که نخواست نامش فاش شود در مطالعات گسترده از گیاهان این استان به نتایج ناراحت کننده‌ای دست یافته و معتقد است بخشی از تخریب‌های تحمیلی به زیستگاه‌ها غیر قابل بازگشت است.
این در حالی است که عوامل تهدید کننده زیستگاه‌ها بدون تغییر برنامه، تغییر روند و حتی نیم نگاهی به ضرورت‌ها تداوم دارد و آنچه به عنوان پیوست محیط زیستی پروژه‌ها تلقی می‌شود چند برگ کاغذ تشریفاتی بیش نیست.
گزارش از ونوس بهنود
انتهای پیام/