آتش زدن بقایای محصولات کشاورزی مبحث چالشی چندین ساله و گسترده کشاورزی ماست. بررسی های کارشناسی و تجربیات میدانی نشان می دهد که دلایل شاخص روی آوردن کشاورزان به آتش زدن کاه و کلش در مزارع گندم، جو و سایر محصولات مشابه، موارد ذیل می باشد
۱. کمک به کنترل بخشی از آفات نباتی
۲. کمک به پاکسازی زمین از علف‌های هرز
۳. پاک شدن سریع زمین از بقایای گیاهی قبل
۴. آسان شدن عملیات شخم زدن زمین برای آماده سازی زمین
۵. کاهش زمان انتظار برای انجام کشت دوم
در کشورهای دارای کشاورزی مدرن و صنعتی بر خلاف کشورهای دیگر از جمله ایران، به علت خطرات ناشی از سوزاندن زمین برای انسان، کشاورزی، خاک، مناطق مسکونی و محیط زیست، دولت ها و نهادهای مسئول با هدف ایجاد محدودیت، مدیریت و نظارت بهتر، برای انجام عمل سوزاندن بقایای کشاورزی، اخذ مجوز از سوی کشاورزان از دولت الزامی است و تنها در موارد محدود انجام می شود.
این آتش سوزی‌ها علاوه بر ارائه چهره نازیبایی ازطبیعت، باعث بروز مشکلات و عوارض مختلف زیست محیطی برای مردم، کشاورزی و اکوسیستم منطقه می شود.
از سایر عوارض و پیامدهای منفی آتش زدن بقایای محصولات کشاورزی می توان به موارد ذیل اشاره نمود:
۱. تحمیل ناخواسته خسارات مالی و اقتصادی به مزارع همسایه، مناطق مسکونی، تاسیسات شهری
۲. تحمیل اثرات نامطلوب بر کیفیت خاک و آب و هوا
۳. کاهش عملکرد زمین و بازده محصول در طولانی مدت
۴. کمک به افزایش گازهای گلخانه‌ای در جو
۵. آسیب به زیرساخت های کشاورزی و تاسیسات آبیاری نوین در منطقه دیم
۶. نابودی بخش قابل توجه ای از مواد آلی خاک
۷. تضعیف توان عملکردی خاک، جذب عناصر غذایی توسط ریشه و افزایش مصرف انواع کودهای شیمیایی
۸. کاهش ظرفیت نگهداری آب توسط خاک و کاهش راندمان در مدیریت آب
۹. کاهش نفوذپذیری خاک و کاهش فعالیت میکروارگانیسم‌های خاک
۱۰. تخریب بافت و ساختمان خاک و افزایش فرسایش خاک
۱۱. نابودی بخشی از علوفه و خوراک مورد نیاز دام ها
۱۲. کاهش بازده اقتصادی کشاورزی، کاهش درآمد کشاورز و کاهش میزان تولید
۱۳. تهدید امنیت غذایی جامعه و کشاورزی ارگانیک
۱۴. عوارض مختلف زیست محیطی و تخریب منابع طبیعی
۱۵. مضررات مختلف در حوزه سلامت
توجه به مضرات، آسیب ها و عوارض پرهزینه و در بسیاری از موارد غیرقابل جبران سوزاندن بقایای محصولات کشاورزی، ضرورت پرداختن جدی و جامع به این موضوع را بیش از پیش متذکر می گردد.
مدیریت و اصلاح این چالش نیازمند مشارکت و اراده جمعی است و حرکت هماهنگ مجموعه دولت، نهادهای نظارتی و دادستانی، سازمان های مردم نهاد، مردم و رسانه های را می طلبد.
هرچند برخورد قهری و انتظامی در بسیاری از موارد در کوتاه مدت چاره ساز است؛ لیکن بدون پشتوانه آموزشی و فرهنگی، اثربخشی و کارآمدی لازم را نخواهد داشت.
آموزش مضرات و عوارض، روش های جایگزین فواید حفظ بقایای کشاورزی برای کشاورزی و محیط زیست، ایجاد صنایع تبدیلی و مراکز خدمات ارزش افزوده و معرفی تجربیات موفق در این حوزه، می تواند زمینه استقبال کشاورزان، از برنامه های مختلف سازمانهای دولتی و غیردولتی برای کنترل و مدیریت این چالش را فراهم آورد.
کارشناسان امر توصیه می نمایند که خرد کردن بقایا، توزیع بقایا در سطح مزرعه، رعایت تناوب در کشت و انجام آیش، چَراندن دامها و کمپوست کردن بقایا می تواند راهکار اولیه، آسان و کوتاه مدتی برای جلوگیری از سوزاندن بقایای گیاهی باشد و در این مسیر ضروری است تا کشاورزان با مشاوره مراکز خدمات جهاد کشاورزی و کارشناسان و مروجان کشاورزی، ضمن افزایش اطلاعات و آگاهی خود از مزایای حفظ کاه، کلش و باقیمانده های محصولات کشاورزی در خاک و معایب سوزاندن بقایای گیاهی بر روی تولید، خاک زراعی و محیط زیست، نسبت به بکارگیری راهکارهای جایگزین اقدام نمایند.
احیاء فن آوری و مدیریت بقایای گیاهی به عنوان یکی از راهکارهای مهم برای حفظ پایداری اکولوژیک مزارع ضروری می باشد.
مزرعه یک اکوسیستم طبیعی است و وجود موجودات زنده ذره بینی مانند قارچ‌ها و کرم‌ها و... که باعث تولید مواد مغذی برای خاک کشاورزی می شوند، برای حفظ پایداری اکولوژیک زمین ضروری است و این در حالی است که آتش زدن بقایای محصولات موجب نابودی این میکروارگانیسم ها و کاهش مواد مغذی خاک می شود.
حمایت از پروژه‌های تبدیلی مانند کارخانه‌های تولید کاغذ و صنایع سلولزی از کاه و همچنین تولید سوخت و کود آلی از بقایای کشاورزی، بخشی از خدمات ارزش افزوده است که می‌توان به عنوان بخشی از راهکارهای تاثیرگذار و مفید در جلوگیری از سوزاندن کاه و کلش، به آن اشاره کرد.
رضا بزانه - کارشناس ارشد کشاورزی